PASS (Planning- Attention- Simultaneous- Successive) Teorisi

“PASS Teorisi” ile temellendirilmiş bu bilişsel müdahale programı uygulaması sırasında bir öğrenci sahip olduğu stratejik yaklaşımlar sayesinde yeri geldiğinde akıllıca çözümler üreterek yaşadığı sosyal sitüasyonlara uygun olan bilişsel davranışı seçebilmekte ya da akademik içerikli bir probleme çözüm üretebilme becerisini sergileyebilmektedir. Bir öğrenci tanımlanan bu bilişsel işlemi kullanırken planlama olarak kavramsallaştırılmış olan bir bilişsel işlem alanını aktif kullanmaktadır. Bu bilişsel işlem alanında söz konusu faaliyetlerde performans düşüklüğü sergilediğinde ise bu bilişsel işlem performansını destekleme amaçlı teknikler öğrenmektedir. Bunun için o öğrencinin bilişsel farkındalığının yüksek olması hedeflenir. Yaşam içinde alternatifli düşünebilmek için yaratıcı düşünme becerisine, ürettiği altermatif düşünceler içinden en etkin olanı seçebilmesi ve seçiminde doğru karar verebilmesi için yargısal düşünme becerisine ve ne yaptığının farkında olduğunu ve bilişsel farkındalık performansının da düzeyini yansıtan stratejik düşünme becerisine sahip olması gerekir. Organizasyonel tepkiler bütünü olarak kavramsallaştırabileceğimiz bir bilişsel işlem olan planlamayı temel alarak hazırlanmış bir eğitim programı bu üst düzey düşünme becerilerinin birlikte kullanımını sağlamayı amaçlar ve beynin bütüncül (holistik) çalışması sonucunda öğrencinin akılcı çözümlere varmasına ve çıkarımlar yapmasına yardımcı olacak bir yaklaşım sunar. Bu yaklaşımla öğrencinin yaşadığı sosyal sitüasyonlara ya da akademik içerikli problemlere ilişkin benzer ve farklı durumları tanıma ya da tanımlama becerisini kazanması hedeflenir. PASS Teorisi ile organizasyonel tepkiler bütününü oluşturan ve nöropsikolojik olarak da frontal bölge aktivasyonu olarak tanımlanan Planlama işlemi bu tanımlanan özellikteki bilişsel bir işlem olarak kavramsallaştırılmaktadır.

Planlama, bireyin problemlere ilişkin çözümleri belirlediği, seçtiği, uyguladığı ve değerlendirdiği zihinsel bir işlemdir. Öğrenci karşılaştığı herhangi bir problem duruma ilişkin çözümler üretirken bilişsel farkındalığının yüksek olması, alternatif çözümlere ulaşma konusunda üretken düşünme becerilerine sahip olması ve özellikle alternatifler arasından uygun stratejik yaklaşımı seçme konusunda zorlanmaması ve doğru karar verebilme becerisi gerekmektedir. Eğitim programının içeriği oluşturulurken öğrencilerde planlama adına gözlemlenmesi gereken bu bilişsel işlemlerin etkin kullanımına ilişkin becerileri kazandıran teknikler seçilmiştir.

Özetle öğrencinin yeni karşılaştığı problem durumlara çözüm üretme adına strateji kullanmasını gerektiren bilişsel işlem “Planlama” dır, Planlamaya dayalı bilişsel işlemin gerçekleşebilmesi için stratejik düşünme becerisi kadar strateji üretmede gerekli olan yaratıcı düşünmenin gelişimi de hedeflenmektedir. Bu amaçla öğrencilerde odaklanma becerisi ile kendini kontrol, kendini değerlendirme ve bilişsel farkındalığı geliştirme öncelikle geliştirilmelidir. Özellikle “Hiperaktivite ve Dikkat Eksikliği”nde ve her türlü ciddi duygusal rahatsızlıkları olan öğrencilerin değerlendirilmesinde de yardımcı olabilecek bilgiler sağlar. Bu öğrencilerin davranış kontrolü, diğer kişilerle yaşadıkları sosyal problemleri ve dürtüsellikle ilgili olarak yaşadıkları güçlüklerin çözümü içinde etkin stratejiler kazanmaları konusunda yönlendirici faaliyetler planlanır. Programda planlamaya dayalı bilişsel işlemlerin önemi vurgulanırken öğrencilerin otokontrol becerilerini geliştirici aktiviteler üzerinde durulmaktadır. Bu yolla sosyal durumlara uygun istendik davranışların kazanımı da mümkün olacaktır. Bu yönüyle planlamaya dayalı bilişsel işlem akademik içerikli problemlerin çözümüne ilişkin becerilerde olduğu kadar sosyal içerikli problem durumlara çözüm üretmede de gereklidir. Bilişsel içerikli sosyal beceri eğitimlerinde özellikle istendik davranışlara ilişkin bilişsel farkındalık oluşturulması gerekmektedir.

Dikkat, bireyi belirli uyarıcılar üzerinde seçici bir şekilde odaklayan ve rekabet halinde olan diğer uyarıcılara da tepki vermeyi engelleyen zihinsel bir işlemdir. Eğitim programının içeriği oluşturulurken öğrencilerin herhangi bir akademik içerikli uyaran karşısında dikkatinin başka uyaranlar tarafından etkilenmesine izin vermeyeceği, üstelik bu bilişsel işlemin belirli bir sürede ve hızda pratik olarak yapıldığının gözlenebileceği aktiviteler seçilmiştir. Bu aktiviteler sözel performans gerektiriyor ise öğrencinin konu bütünlüğünde kalabildiği ifadesel dikkat çalışmaları, odaklanma sırasında belirli bir sürede ve çeşitli işlemlerde geçerek sonuca ulaşmayı gerektiren algısal dikkat faaliyetleri ve dikkatteki devamlılık çalışmaları özel olarak planlanmıştır. Bu aktiviteler sırasında öğrencinin kendi hatasını kendisinin tespit edebileceği etkinlikler hazırlanmıştır. Bu programın içinde pratik düşünme becerisini geliştirme teknikleri yaygın olarak kullanılmıştır.

Özetle öğrenme ortamında optimim “Uyarılma” düzeyi ve “Dikkat” ile başlayan bilişsel süreç akademik becerilere yansımaktadır. Uyarılma (Arousal), Seçici Dikkat (Selective Attention) ve Dikkatteki Devamlılık (Sustained Attention) olarak bilinen dikkat bileşenleri global içerikli faaliyetlerle desteklendiğinde öğrencilerin akademik performanslarını da etkilemektedirler. Akademik ortamda öğrenme performansını direk etkileyen bu gibi bilişsel işlemlerin gelişini amaçlayan etkinlikler köprü faaliyetleri olarak okul müfredatında da ağırlıklı yerini almalıdır.

Eşzamanlı bilişsel işlem, Beyinlerimiz zihinsel bir dosya dolabı gibidir. Düzenli bir şekilde gözlemlediklerimizi birçok özelliğine göre depolamak ister. Örneğin, istendik davranışlar ve istendik olmayan davranışlar için zihinsel dosyalarımız vardır. Nesne, olgu ve olayları karşılaştırmanın düşünme süreci içindeki bilişsel davranış biçimi ise gözlemlediğimiz şeylerdeki benzerlik ve farklılıklara bakmayı becermeyi içerir. Öğrencinin bilgiyi sorgulama becerisi kazanabilmesi için; olgusal olanla olmayanı, kesin olanla olmayanı, genel olanla özel olanı, ilgili olanla olmayanı, kendisi ile diğerlerinin bakış açısındaki benzer ve farklı olanı, birbiri ile ilişkili olanı, neden ile sonucu ve doğru olanla yanlış olanı ayırt etmesini sağlayıcı teknikleri kullanma becerisi kazanması hedeflenmelidir. Bilginin işlenmesini gerektiren bu bilişsel süreç “Kristalize Zeka (Crystallized Intelligence)” olarak tanımlanmaktadır. Eşzamanlı Bilişsel İşlemler, bireyin ayrı uyaranları tek bir bütün veya grup halinde birleştirdiği zihinsel işlemlerdir. Eşzamanlı işlemlerin temel yönü, ayrı öğelerin hepsinin bir kavramsal bütün içinde ilişkilendirmesi ve verilenlerden yola çıkarak istenilen bir sonuca varılabilmesidir. Eğitim programının içeriği oluşturulurken bir tema bütünlüğü içinde ele alınan bilgilerin analitik olarak ilişkilendirilmesinin gerekli olduğu etkinlikler ile zengin bir hayal gücünün alt yapısını oluşturacak uzam algısı, sözel-uzamsal algı ve fotografik hafızanın etkin kullanımını gerektiren faaliyetlere yer verilmiştir. Bu yolla başta analitik düşünme becerisi olmak üzere üst düzey düşünme becerilerinin etkin bir şekilde kullanımı için çalışmalar yapılmıştır.

Özetle Eşzamanlı bilişsel işlemin bileşenlerinin tanımlanması genel olarak; “uzamsal beceriler ve imgelem (Spatial Skills and Imagery)”, “anlamlandırma (Semantic Processing)”, “muhakeme (Reasoning)” gibi bilişsel işlevler aracılığıyla oluşmaktadır. Bu bilişsel işlevlerdeki farklılaşma öğrencilerin öğrenme şekillerini de belirlerken ayrıca performans kaybı durumunda öğrenme problemi olan çocukların ayırıcı tanı özellikleri için (görsel hareki koordinasyon ya da görsel algı vb. gibi) ipucu oluşturmaktadırlar. Bu özelliklerin iyi analiz edilmesi öğrenme problemlerine (disleksi, disgrafi, diskalkuli, garden variety vb.) müdahalede yol gösterici olmaktadır.

ARDIL Bilişsel İşlemler ise uyaranları zincire benzer bir şekilde ve özel bir sıra haline getiren zihinsel işlemler olarak tanımlanmaktadır. Eğitim programının içeriği oluşturulurken birbiri ile ilişkilendirilmede zorluk yaşanılan ve ezberleme riski taşıyan bilgilerin ardışık olarak birbiri ile ilişkilendirildiği stratejik yaklaşımlardan oluşan ve hafızaya düşen yükü hafifletmeye çalışan etkinliklere yer verilmiştir.

Hafızanın etkin kullanım alanı ile ilgili bilişsel işlem; Ardıl (Successive)bilişsel işlemler olarak tanımlanmaktadır. (Kısa süreli hafıza ve analitik düşünme becerisinin en önemli bileşenleridir). Ardıl bilişsel işlem bilgilerin zincir benzeri bir düzen oluşturarak bir fikir yumağına dönüşümü için gereklidir. Bu işlem sırasında fikir uçuşmasının engellenmesi özellikle etkin bir hafıza kullanımını gerekli kılmaktadır.